Tam thất Bắc (Panax pseudoginseng var. notoginseng) là một loại dược liệu quý thuộc họ Nhân sâm (Araliaceae), được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền. Với giá trị dược liệu cao và nhiều công dụng nổi bật trong điều trị bệnh, tam thất Bắc được mệnh danh là “vàng trắng” của ngành dược liệu.
1. Mô tả chung về cây Tam thất Bắc
Tam thất Bắc là cây thảo sống lâu năm, cao khoảng 30-60cm. Thân rễ mọc thẳng đứng, phân nhánh, có nhiều rễ phụ mọc xung quanh. Rễ củ hình trụ tròn hoặc hơi dẹt, đường kính 1-2,5cm, dài 2-6cm. Vỏ ngoài màu nâu nhạt đến nâu đỏ, có các vân nhăn dọc.
Lá mọc so le, kép lông chim 2 lần, cuống lá dài 15-30cm. Các lá chét hình trứng hoặc bầu dục, mép có răng cưa nhỏ, gân lá nổi rõ. Hoa nhỏ màu trắng, mọc thành tán kép ở đỉnh thân. Quả hình cầu, khi chín có màu đỏ tươi.
2. Thành phần hóa học
Tam thất Bắc chứa nhiều hoạt chất quý có tác dụng dược lý cao, bao gồm:
2.1. Saponin
Đây là thành phần quan trọng nhất, chiếm khoảng 12% trọng lượng khô, bao gồm:
- Ginsenoside Rb1, Rb2, Rb3: Có tác dụng bổ não, tăng cường trí nhớ
- Ginsenoside Rc, Rd, Re, Rg1: Hỗ trợ tuần hoàn máu, chống viêm
- Notoginsenoside R1, R2, R3, R4: Độc quyền có trong tam thất, giúp cầm máu
2.2. Các hợp chất khác
Ngoài saponin, tam thất còn chứa:
- Polysaccharide: Tăng cường miễn dịch
- Flavonoid: Chống oxy hóa mạnh
- Acid amin: 17 loại acid amin khác nhau
- Khoáng chất: Kẽm, selen, magie, sắt…
3. Tác dụng dược lý
3.1. Tác dụng trên hệ tim mạch
Tam thất Bắc có khả năng:
- Cải thiện tuần hoàn máu não
- Giảm huyết áp một cách tự nhiên
- Ngăn ngừa xơ vữa động mạch
- Giảm cholesterol trong máu
3.2. Tác dụng cầm máu
Đây là tác dụng nổi bật nhất của tam thất Bắc. Các saponin trong tam thất có khả năng:
- Tăng cường đông máu
- Rút ngắn thời gian chảy máu
- Giảm tính thấm thành mạch
4. Công dụng chính
4.1. Điều trị các bệnh về máu
Tam thất Bắc được sử dụng hiệu quả trong:
- Điều trị xuất huyết dạ dày
- Chảy máu cam, ho ra máu
- Thiếu máu, rối loạn đông máu
- Phục hồi sau chấn thương
4.2. Hỗ trợ tim mạch
Dược liệu này giúp:
- Ổn định huyết áp
- Cải thiện tuần hoàn não
- Ngăn ngừa đột quỵ
- Giảm mỡ máu
5. Bài thuốc dân gian
5.1. Rượu tam thất
Ngâm 100g tam thất với 1 lít rượu 35-40 độ trong 1 tháng. Uống 15-20ml mỗi ngày để bổ máu, tăng cường sức khỏe.
5.2. Trà tam thất
Tam thất thái lát mỏng, phơi khô, hãm với nước sôi. Uống hàng ngày giúp giảm huyết áp, cải thiện tuần hoàn.
5.3. Bột tam thất mật ong
Trộn bột tam thất với mật ong nguyên chất theo tỷ lệ 1:2. Uống mỗi ngày 2 lần, mỗi lần 1 thìa cà phê.
6. Phân bố sinh thái
Tam thất Bắc sinh trưởng tự nhiên ở các vùng núi cao từ 800-2000m so với mực nước biển, nơi có:
- Khí hậu mát mẻ, nhiệt độ trung bình 15-22°C
- Độ ẩm không khí cao 80-85%
- Đất tơi xốp, giàu mùn
- Ánh sáng tán xạ, không chịu được nắng gắt
Tại Việt Nam, tam thất Bắc phân bố chủ yếu ở các tỉnh:
- Lào Cai (đặc biệt là Sa Pa)
- Lai Châu
- Hà Giang
- Cao Bằng
7. Hướng dẫn trồng cơ bản
7.1. Điều kiện trồng
Để trồng tam thất Bắc cần đảm bảo:
- Độ cao 800-2000m so với mực nước biển
- Nhiệt độ 15-22°C
- Đất tơi xốp, giàu mùn, pH 5.5-6.5
- Độ ẩm đất 70-80%
- Che phủ 50-60% ánh sáng
7.2. Kỹ thuật trồng
Chuẩn bị đất: Đất được cày xới kỹ, bón lót phân chuồng hoai mục, vôi bột để cải tạo độ pH. Làm luống cao 20-25cm, rộng 1-1,2m.
Thời vụ trồng: Trồng vào mùa xuân (tháng 2-3) hoặc mùa thu (tháng 8-9).
Mật độ trồng: Khoảng cách giữa các cây 15-20cm, giữa các hàng 20-25cm.
Chăm sóc:
- Tưới nước đều đặn, giữ ẩm đất
- Làm cỏ, xới đất định kỳ
- Bón phân hữu cơ 2-3 tháng/lần
- Phòng trừ sâu bệnh kịp thời
7.3. Thu hoạch
Tam thất Bắc được thu hoạch sau 3-4 năm trồng, khi:
- Lá bắt đầu vàng và rụng
- Củ đạt kích thước tiêu chuẩn
- Thời điểm thu hoạch tốt nhất là vào mùa đông
8. Lưu ý khi sử dụng
Mặc dù tam thất Bắc là dược liệu quý, người dùng cần lưu ý:
- Không dùng cho phụ nữ có thai và cho con bú
- Không dùng khi đang có vết thương hở
- Không dùng trước và sau phẫu thuật 2 tuần
- Người huyết áp thấp cần thận trọng khi sử dụng
- Nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng
Tam thất Bắc là một trong những dược liệu quý hiếm của Việt Nam, với nhiều công dụng quý báu trong y học. Việc bảo tồn và phát triển nguồn gen tam thất Bắc không chỉ có ý nghĩa về mặt y học mà còn góp phần phát triển kinh tế cho người dân vùng cao.
